czwartek, 28 marzec 2024
środa, 17 czerwiec 2020 14:40

Na czym polega alergia na białka mleka krowiego?

Przeczytasz w: 8 - 16 min

Alergia pokarmowa może być pierwszą kliniczną manifestacją atopii, czyli genetycznie uwarunkowanej skłonności organizmu do nieprawidłowej reakcji na małe dawki alergenów, polegającej na produkcji swoistych przeciwciał klasy IgE.

Alergia pokarmowa może pojawić się w każdym wieku, ale najczęściej objawia się w dzieciństwie. Wynika to z niedojrzałości u niemowląt i małych dzieci kluczowych układów, czyli układu pokarmowego i immunologicznego. Najczęściej uczulające pokarmy w Polsce to białka mleka krowiego oraz białka jaja kurzego w przypadku dzieci, u dorosłych natomiast dominują uczulenia na ryby i owoce morza oraz produkty roślinne, takie jak orzechy, pomidory, selery, niektóre przyprawy.

Alergia pokarmowa wynika z niewłaściwego funkcjonowania układu odpornościowego organizmu. Choć może to wydać się paradoksalne, alergie znacznie częściej występują w środowiskach, w których skrupulatnie dba się o higienę. Mimo ciągłego ulepszania leków dla alergików, najskuteczniejszą metodą postępowania w przypadku alergii jest po prostu unikanie tego, co wywołuje uczulenie. Alergie pokarmowe występujące u osób dorosłych cechuje różnorodność obserwowanych objawów. Dolegliwości mogą pojawiać się od razu po spożyciu pokarmu, na który jesteśmy uczuleni, lub po pewnym czasie – nawet po kilkunastu godzinach. Zmiany mogą dotyczyć:

- układu pokarmowego – alergiczne zapalenie jamy ustnej, afty, silne kurczowe bóle brzucha, wymioty, biegunki (objawy dotyczące układu pokarmowego są najczęstszą manifestacją kliniczną alergii pokarmowej u osób dorosłych);

- skóry – zmiany rumieniowe (zaczerwienienie skóry), uczucie swędzenia, obrzęk, pojawienie się na skórze zmian o charakterze grudek czy też bąbli pokrzywkowych; spotykane jest także atopowe zapalenie skóry;

- oczu – nadmierne łzawienie, zaczerwienienie;

- układu oddechowego – uczucie zatkania nosa, wodnisty katar, astma, duszność;

- układu nerwowego – migrena, przewlekłe uczucie zmęczenia;

- wstrząs anafilaktyczny – najbardziej niebezpieczny z objawów, stanowi stan zagrożenia życia.

Liczba osób cierpiących na alergie jest obecnie bardzo duża i wszystko wskazuje na to, że liczba odczynów alergicznych wywoływanych przez różnorodne substancje będzie wzrastać z każdym rokiem. Przyjmuje się, że liczba alergików przekracza 10% populacji zarówno w USA, jak i w krajach Europy i Azji. Choroby alergiczne obecnie stają się poważnym problemem społecznym i zdrowotnym. Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) umieściła je na czwartym miejscu na liście chorób najbardziej zagrażających zdrowiu ludności naszej planety. Obecnie szacuje się, że ok. 5-6% dzieci oraz 2-4% dorosłych jest nadwrażliwych na białka pokarmowe. W większości osoby te mają podwyższony poziom immunoglobuliny klasy E (IgE), co niejednokrotnie prowadzi do reakcji anafilaktycznej, bezpośrednio zagrażającej życiu (49%), reakcji ogólnosystemowych (33%), obrzęków w obrębie układu oddechowego, głównie krtani (13%) czy ostrych ataków astmy (5%). Pocieszający jest fakt, że większość dzieci wyrasta z alergii występujących podczas wieku niemowlęcego. Warto pamiętać, że wszystkie produkty spożywcze mogą, ale nie muszą wywoływać uczulenia pokarmowe. Alergeny mogą być składnikiem określonego pokarmu, mogą także pochodzić z przypadkowych źródeł. Takie przypadkowe alergeny mogą pochodzić z kurzu, nieodpowiedniego mycia owoców czy warzyw bądź przypadkowych zanieczyszczeń. Do wystąpienia objawów wystarczy znikoma ilość alergenu występującego często w przypadkowych zanieczyszczeniach. Typowym przykładem jest wykorzystywanie jednej linii produkcyjnej, na której najpierw wytwarza się produkt zawierający alergen, a następnie inny, bez alergenu. Nawet znikome resztki wcześniej wytwarzanego produktu przedostające się do nowego produktu mogą spowodować wystąpienie objawów. W zależności od mechanizmu i czynnika wywołującego reakcje uczuleniowe wyróżniono cztery główne typy reakcji na żywność:

- Reakcja o podłożu immunologicznym, to alergia związana z wytwarzaniem zwiększonej ilości specyficznych przeciwciał klasy IgE (immunoglobuliny E). W wyniku powstawania kompleksów immunologicznych mogą ujawniać się takie dolegliwości, jak: zmiany metaboliczne, zapalenie jelita cienkiego i okrężnicy.

- Reakcja nieimmunologicznej nietolerancji, będąca wynikiem deficytu enzymu. Powodem tego typu reakcji mogą być także zaburzenia biochemiczne w pracy organizmu, wpływające na pojawianie się uczuleń na niektóre farmaceutyki i związki chemiczne, np. związki siarki, benzoesany. Częste są również reakcje nadwrażliwości pojawiające się w wyniku spożywania m.in. mleka, truskawek, kiełbasy salami, tuńczyka czy dorsza.

- Reakcja o charakterze toksycznym, o podłożu biochemicznym jest wynikiem spożywania toksyn roślinnych, np. hem aglutynin w surowych ziarnach fasoli. Dotyczy to również toksyn pochodzenia bakteryjnego czy grzybowego. Nie bez znaczenia są też biogenne aminy występujące w produktach fermentowanych. Bardzo silne reakcje są odnotowywane w wyniku spożywania ryb makrelowatych.

- Reakcje psychosomatyczne, dotyczą pacjentów fałszywie przekonanych, że zaistniałe symptomy są wynikiem alergii na pokarm.

alergia1

Chociaż alergie pokarmowe występują przede wszystkim w wieku niemowlęcym i dziecięcym, to dolegliwość ta dotyczy także ludzi dorosłych, choć niektóre źródła wskazują wyższy odsetek dorosłych z nadwrażliwością na niektóre środki spożywcze. Znamienną cechą alergii pokarmowych jest fakt, że do pojawienia się objawów reakcji alergicznych wystarczą śladowe ilości alergenu, którym mogą być kompletne lub zdegradowane formy białek, glikoproteiny, lipoproteiny lub polisacharydy, będące składnikami żywności, powstające podczas przetwarzania żywności, bądź też będące efektem zanieczyszczenia żywności alergenami pokarmowymi na etapie magazynowania surowców lub w trakcie procesu produkcyjnego. W procesie produkcyjnym środków spożywczych wiele alergenów stanowi dodatek do żywności lub pozostaje w formie ukrytej jako tzw. „alergen maskowany”. Mogą nim być popularne alergeny, np. białka mleka, w celu podniesienia jakości produktu lub stanowiące zanieczyszczenie w procesie technologicznym. Obecnie coraz częściej zdarzają się reakcje alergiczne po spożyciu, np. ziaren gorczycy czy sezamu, stosowanych jako dodatek do żywności, niekiedy w ilościach śladowych. Podobnie jest z wykorzystaniem sztucznych barwników i konserwantów wykazujących potencjalne lub potwierdzone zdolności do wywoływania reakcji alergicznych u osób uczulonych, np. E 102, E 104, E 110, E 122, E 124, E 128, E 129, E 151 itd. Jak dotąd jedyną metodą pozwalającą na uchronienie się przed alergią pokarmową jest unikanie kontaktu z czynnikiem alergizującym, co niejednokrotnie jest trudne w związku z występowaniem reakcji krzyżowych i obecnością alergenów ukrytych.

Rozpoznanie alergii pokarmowej nie zawsze jest rzeczą łatwą, co wynika z tego, że często osoba chora jest uczulona na więcej niż jeden produkt spożywczy. Najistotniejsze miejsce w diagnostyce alergii pokarmowej u osób dorosłych zajmuje oczywiście wywiad i badanie lekarskie. Rozmowa z pacjentem ma na celu ustalenie źródła dolegliwości chorego, ich nasilenia, prawdopodobnej przyczyny, związku z nawykami żywieniowymi i stylem życia danej osoby, a także tego, czy w rodzinie chorego występowały podobne objawy. Podczas badania lekarz poszukuje u chorego zmian chorobowych typowych dla chorób alergicznych. Następnym krokiem w rozpoznawaniu alergii pokarmowych jest wykonanie testów mających na celu potwierdzenie związku prezentowanych przez chorego objawów z tłem alergicznym oraz określenie, na co konkretnie dana osoba jest uczulona. Nie istnieje niestety jeden, uniwersalny i niezawodny test, który pozwoliłby odpowiedzieć na te pytania, więc konieczne staje się wykonanie serii badań. Do procedur medycznych, których wykonanie jest najczęściej zlecane przez lekarzy, zaliczamy:

- Badania krwi – mają na celu oznaczenie poziomu swoistych przeciwciał klasy IgE, których obecność u osoby chorej, prezentującej objawy uczulenia, potwierdza tło alergiczne występujących dolegliwości. Podczas badań krwi można także oznaczyć poziom eozynofili, aczkolwiek jest to badanie cechujące się mniejszą specyficznością, gdyż ich podwyższony poziom można także spotkać w chorobach pasożytniczych i różnych chorobach zapalnych;

- Testy skórne – polegają na podawaniu (najczęściej śródskórnie, drogą wstrzyknięć) bardzo małych dawek różnych alergenów (w tym przypadku alergenów pokarmowych). W wyniku tego działania u osób uczulonych na skórze w miejscu podania alergenu tworzy się bąbel, którego obecność świadczy o występowaniu alergii na daną substancję, a jego wielkość – o sile reakcji alergicznej. Testy te można przeprowadzać z użyciem jednego czy kilku alergenów, ale są również dostępne zestawy zawierające kilkanaście i więcej najczęściej uczulających alergenów pochodzenia pokarmowego;

- Testy eliminacyjne z ponownym wprowadzeniem – z diety chorego usuwa się pokarm podejrzewany o bycie przyczyną dolegliwości, a po pewnym czasie produkt ten jest ponownie do jadłospisu włączany. Zniknięcie lub znaczne złagodzenie objawów w okresie braku potencjalnego alergenu w diecie i ich ponowne wystąpienie lub nasilenie po jego włączeniu potwierdzają obecność alergii na dany produkt spożywczy;

- Testy prowokacyjne – jest to badanie polegające na podawaniu osobie z przypuszczalną alergią substancji podejrzewanej o wywoływanie objawów. Alergen ten podawany jest początkowo w małych dawkach, a następnie w coraz większych aż do momentu wystąpienia objawów alergicznych. Wystąpienie tych objawów jest niepodważalnym dowodem świadczącym o występowaniu uczulenia na dany związek. Testy prowokacyjne powinny być przeprowadzone przez doświadczonego lekarza, najlepiej alergologa, gdyż u osób z bardzo silnie wyrażonymi objawami choroby alergicznej może, w najgorszym przypadku, dojść do wystąpienia wstrząsu anafilaktycznego, który jest stanem zagrożenia życia.

Reakcje alergiczne są wywoływane przez ponad 160 różnych rodzajów środków spożywczych. Wykaz aktualnych składników alergennych obejmuje:

1. Zboża zawierające gluten (pszenica, żyto, jęczmień, owies, pszenica orkisz, kamut lub ich odmiany hybrydowe) oraz produkty pochodne, z wyjątkiem:

- syropów glukozowych na bazie pszenicy, w tym glukozy (dekstrozy) oraz produktów pochodnych, o ile obróbka jakiej je poddano nie wpłynie na zwiększenie alergenności określonej przez Europejski Urząd ds. Bezpieczeństwa Żywności (EFSA) dla produktu, z którego powstały;

- maltodekstryn na bazie pszenicy oraz produktów pochodnych, o ile obróbka, jakiej je poddano nie wpłynie na zwiększenie alergenności określonej przez EFSA dla produktu, z którego powstały;

- syropów glukozowych na bazie jęczmienia;

- zbóż wykorzystywanych do produkcji destylatów alkoholowych lub alkoholu etylowego pochodzenia rolniczego stosowanych w napojach spirytusowych i innych napojach alkoholowych.

2. Skorupiaki i produkty pochodne.

3. Jaja i produkty pochodne.

4. Ryby i produkty pochodne, z wyjątkiem: 

- żelatyny rybnej stosowanej jako nośnik preparatów zawierających witaminy lub karotenoidy;

- żelatyny rybnej lub karuku stosowanych jako środki klarujące do piwa i wina.

5. Orzeszki ziemne, orzeszki arachidowe i produkty pochodne.

6. Soja i produkty pochodne, z wyjątkiem: 

- całkowicie rafinowanych oleju sojowego i tłuszczu sojowego oraz produktów pochodnych o ile obróbka jakiej je poddano, nie wpłynie na zwiększenie alergenności określonej przez EFSA dla produktu, z którego powstały;

- mieszaniny naturalnych tokoferoli (E 306), naturalnego D-alfatokoferolu, naturalnego octanu D-alfa-tokoferolu, naturalnego bursztynianu D-alfatokoferolu pochodzenia sojowego;

- fitosteroli i estrów fitosteroli otrzymanych z olejów roślinnych pochodzenia sojowego;

- estru stanolu roślinnego produkowanego ze steroli roślinnych pochodzenia sojowego.

7. Mleko i produkty pochodne (łącznie z laktozą), z wyjątkiem:

- serwatki wykorzystywanej do produkcji destylatów alkoholowych lub alkoholu etylowego pochodzenia rolniczego stosowanych w napojach spirytusowych i innych napojach alkoholowych;

- laktitolu.

8. Orzechy – migdały (Amygdalus communis L.), orzechy laskowe (Corylus avellana), orzechy włoskie (Juglans regia), orzechy nerkowca (Anacardium occidentale), orzechy perkan (Carya illinoiesis), orzechy brazylijskie (Bertholletia excelsa), pistacje/orzech pistacjowy (Pistacia vera), orzechy makadamia (Macadamia ternifolia) i produkty pochodne, z wyjątkiem orzechów wykorzystywanych do produkcji destylatów alkoholowych lub alkoholu etylowego pochodzenia rolniczego stosowanych w napojach spirytusowych i innych napojach alkoholowych.

9. Seler i produkty pochodne.

10. Gorczyca i produkty pochodne.

11. Nasiona sezamu i produkty pochodne.

12. Dwutlenek siarki i siarczyny w stężeniach powyżej 10 mg/kg lub 10 ml/l w przeliczeniu na SO2.

13. Łubin i produkty pochodne.

14. Mięczaki i produkty pochodne. 

Oprócz tych podstawowych alergenów, do żywności uczulającej należą także takie warzywa jak np. groch, fasola, bób, pomidory, ziemniaki, papryka, kalafior, kapusta, rzodkiew, rzepa, marchew i pietruszka, a także niektóre owoce (cytrusy, truskawki, ananasy, kiwi, jabłka i in.). W przypadku alergii pokarmowej do reakcji alergicznej dochodzi wtedy, gdy czynnik alergenny dostanie się do organizmu drogą pokarmową (np. podczas konsumpcji mleka), wziewną (np. podczas wdychania oparów kuchennych) lub nieco rzadziej poprzez kontakt (podczas dotykania, np. owoców). Reakcje alergiczne są wówczas najczęściej pośredniczone przez immunoglobuliny E (IgE) i obejmują szerokie spektrum objawów mających charakter ogólnoustrojowy lub narządowy. Czas wystąpienia objawów alergii pokarmowej wynosi od kilku minut do kilku godzin, po spożyciu alergenu. Do typowych symptomów zalicza się kolkę jelitową u niemowląt, anafilaksję żołądkowo-jelitową, gastroenteropatię, a także, m.in. zmiany skórne (np. atopowe zapalenie skóry, pokrzywka, świąd), zaburzenia układu oddechowego (np. katar, astma, przewlekły kaszel, zadyszka, wysięk płucny, zapalenie oskrzeli, skurcz oskrzeli), zaburzenia centralnego układu nerwowego (np. niepokój, nadpobudliwość, drażliwość, drgawki), zaburzenia wzrostu, niedokrwistość, zapalenie spojówek. Najbardziej niebezpiecznym objawem alergii pokarmowej, grożącym nawet śmiercią, jest pojawiająca się już po kilku minutach od spożycia alergenu, reakcja anafilaktyczna o zasięgu ogólnoustrojowym, w której uwolnione mediatory chemiczne (jak np. histamina) działają przede wszystkim na mięśnie gładkie i układ naczyniowy. Mogą wówczas pojawiać się poty, wymioty, biegunka, niewyczuwalne tętno, szybki i płytki oddech, nagły skurcz oskrzeli, utrata przytomności oraz może wystąpić zapaść sercowo-naczyniowa.

Istotny problem stanowią alergeny mleka krowiego. Mleko różnych gatunków zwierząt przeżuwających (krów, owiec, kóz) ma takie same frakcje białkowe o niemal identycznych strukturach przestrzennych oraz właściwościach funkcjonalnych i biologicznych. Nieznaczne różnice w zawartości tłuszczu, składników mineralnych czy wzajemne proporcje średnio- i krótkołańcuchowych kwasów tłuszczowych nie mają znaczącego wpływu na zmiany właściwości immunologicznych mleka. Osoby uczulone na białka mleka krowiego nie powinny także spożywać mleka innych gatunków zwierząt. Mleko krowie zawiera ok. 30 różnych białek, które mogą mieć charakter alergenny (ok. 30-35 g masy/1 l mleka). W wyniku koagulacji mleka prowadzonej przy użyciu chymozyny uzyskuje się dwie frakcje: kazeinę i białka serwatkowe w stosunku 4:1. 

- Kazeina. Kazeina i jej frakcje (αS1, αS2, β oraz κ) noszą nazwę Bos d 8. Część centralna miceli kazeiny ma charakter hydrofobowy, część peryferyjną zaś stanowią składniki hydrofilowe z wyeksponowanymi fragmentami cząstek κ-kazeiny. Poszczególne frakcje kazeiny mają zróżnicowaną budowę pierwszorzędową oraz różne właściwości funkcjonalne. αS1-, αS2- oraz β-kazeina są podatne na działanie jonów wapnia, κ-kazeina zaś nie. Cząsteczka kazeiny jest odporna na działanie wysokiej temperatury, ale wrażliwa na proteinazy i egzopeptydazy. Łatwo ulega hydrolizie proteolitycznej podczas procesów trawiennych. Pacjenci uczuleni na kazeinę są z reguły wrażliwi na wszystkie cztery frakcje tego białka. Znaczne obniżenie alergenności kazeiny można uzyskać stosując hydrolizę dwustopniową przy użyciu takich enzymów jak: alkalaza, pronaza i papaina, co potwierdzono w badaniach na myszach Balb/c oraz stosując analizę in vitro z surowicą osób uczulonych na mleko. 

- Białka serwatkowe. Wśród białek serwatkowych najsilniejszymi alergenami są β-laktoglobulina (β-lg - Bos d 5) i α-laktoalbumina (α-la – Bos d 4). Białko β-lg należy do superrodziny lipokalin, ponieważ ma zdolność wiązania retinolu, β-karotenu, nasyconych i nienasyconych kwasów tłuszczowych i alifatycznych hydrowęglanów. W mleku krowim występuje w postaci dimerów o masie 36 kDa i stanowi ok. 50% frakcji białek serwatkowych. Jest reprezentowana przez dwie formy genetyczne: A i B, różniące się mutacjami w pozycjach 64 i 118 aminokwasu. Forma A zawiera kwas aspartamowy i walinę, a forma B – glicynę i alaninę. W cząsteczce znajdują się dwa mostki siarczkowe i trzy wolne grupy cysteinowe. Taka struktura pozwala na interakcje z kazeiną podczas stosowania procesów termicznych. β-lg jest relatywnie odporna na hydrolizę kwasową i działanie proteaz, dlatego w dużym stopniu jest niestrawiona w układzie pokarmowym. Bardzo korzystna jest możliwość wzbudzenia tolerancji organizmu przez podawanie niewielkich dawek antygenu w postaci np. wybranych zhydrolizowanych frakcji β-lg. Białko α-la jest monometrycznym, globularnym białkiem serwatkowym składającym się ze 123 reszt aminokwasowych z czterema mostkami siarczkowymi o masie cząsteczkowej 14,4 kDa. α-la wykazuje silne zdolności wiązania jonów wapnia, które stabilizują drugorzędową strukturę białka. α-la stanowi składnik systemu enzymatycznego transferazy galaktozydowej odpowiedzialnej za proces syntezy laktozy. Skład chemiczny α-la pochodzącej z mleka krowiego wykazuje duże podobieństwo do składu chemicznego α-la pochodzenia ludzkiego. Badania na zwierzętach wskazały, że najaktywniejszy antygenowy region stanowi pętla aminokwasowa z mostkiem siarczkowym (60-80):S-S:(91-96). Sekwencje aminokwasowe ze zdolnością do wiązania IgE są również ulokowane w silnie hydrofobowym rejonie cząsteczki α-la, pomiędzy 99 a 108 aminokwasem, gdzie antygenowość praktycznie jest trudna do przewidzenia, a także w rejonie cząsteczki 17-58 i 108-123, o dużym stopniu podobieństwa do ludzkiej α-la na poziomie odpowiednio 81 i 87%.

Jaja kurze są często spożywane przez ludzi i stanowią drugi w kolejności po mleku krowim pokarm obcogatunkowy wprowadzany do diety człowieka. Najczęściej uczulającymi białkami są: owotransferyna (53%), owomukoid (38%), owoalbumina (32%) oraz lizozym (15%). Wśród białek znajdujących się w żółtku jaja zwraca uwagę α-liwityna, która może uczulać przez drogi oddechowe.

- Owomukoid (Gal d 1) to glikoproteina o masie cząsteczkowej 28 kDa, składająca się z 186 reszt aminokwasowych. Stanowią one trzy podwójne domeny reagujące jako natywne białka globularne, odporne na wysoką temperaturę (100°C/30 min) i inne czynniki denaturujące.

- Owoalbumina (Gal d 2) jest monometryczną fosfoglikoproteiną o masie cząsteczkowej ok. 43÷45 kDa, zbudowaną z 385 aminokwasów, należącą do rodziny serpin. Wyizolowano trzy frakcje owoalbuminowe: A1, A2, A3, różniące się liczbą grup fosforowych w cząsteczce (A1 – dwie grupy, A2 – jedna, A3 – bez grupy fosforowej). Z reguły wszyscy pacjenci uczuleni na jajo kurze, wykazują pozytywną reakcję na obecność owoalbuminy. Owoalbumina jest odporna na działanie symulowanego soku trawiennego i jelitowego, a wstępna denaturacja w wysokiej temperaturze powoduje wzrost odporności białka na proteolizę. 

- Owotransferyna (konalbumina, Gal d 3) to białko o masie cząsteczkowej 77 kDa, zbudowane z 686 aminokwasów, trzecie w kolejności pod względem alergenności po owomukoidzie i owoalbuminie. Chroni organizm przed chorobotwórczymi drobnoustrojami oraz może wiązać jony żelaza. 

- Lizozym (Gal d 4) to białko o masie cząsteczkowej 14,3 kDa, zbudowane z 129 aminokwasów. Pojedynczy polipeptydowy łańcuch jest połączony czterema mostkami siarczkowymi. Lizozym jest białkiem o słabym potencjale alergennym, aczkolwiek pojawiły się informacje o wywołaniu wziewnej alergii zawodowej.

- Apowitelina (Gal d 5) jest alergenem wyizolowanym z frakcji lipoproteinowej żółtka jaja kurzego. Stwierdzono, że apowitelina I (di- lub tetramer o 9 kDa podjednostkach) i apowitelina VI o dużej masie cząsteczkowej (170 kDa) mogą stanowić dla niektórych pacjentów główne zagrożenie alergenowi.

Najbardziej zalecanym i jednocześnie przynoszącym najwięcej korzyści sposobem leczenia w przypadku alergii pokarmowej u osób dorosłych jest stosowanie tak zwanej diety eliminacyjnej. Jest to rodzaj diety, w której codzienny jadłospis układa się w ten sposób, aby nie zawierał pokarmów, na które uczulona jest dana osoba. Jeśli mimo poprawnie ułożonej i rygorystycznie przestrzeganej diety objawy uczulenia nadal się utrzymują, to konieczne jest włączenie przez lekarza leczenia farmakologicznego (leki przeciwhistaminowe, glikokortykosterydy, kromony). Innym sposobem leczenia jest odczulanie, czyli tak zwana immunoterapia swoista. Skuteczność tej metody polega na tym, że po długotrwałej ekspozycji na początkowo małe, następnie stopniowo wzrastające dawki alergenu, nasz układ immunologiczny przestaje na niego zupełnie reagować lub reakcja ta jest słabiej wyrażona.

Aleksandra Berezowska

Skomentuj

Upewnij się, że zostały wprowadzone wszystkie wymagane informacje oznaczone gwiazdką (*). Kod HTML jest niedozwolony.

Najlepsi dostawcy i producenci maszyn, przypraw, chemii przemysłowej i opakowań zamieszczają swoje reklamy na naszych łamach. Firma WOMAT zajmuje się również kompleksową obsługą medialną i reklamową podmiotów gospodarczych. Zapewniamy wykonanie zlecenia - od projektu do ostatecznej realizacji.

Zapis na newsletter

Zgadzam się na Warunki korzystania

Please publish modules in offcanvas position.