Głównym czynnikiem decydującym o ukierunkowaniu rozwoju przemysłu opakowaniowego jest zapotrzebowanie na opakowania. Natomiast te zależne są od działań marketingowych, ekonomicznych, demograficznych i ekologicznych. Opakowania to niezbędny czynnik w nowoczesnym obrocie towarowym, jak również konieczny warunek zachowania wysokiej jakości i bezpieczeństwa zdrowotnego produktów oraz jeden z podstawowych narzędzi reklamy, jako wizerunek marki. Obecnie opakowanie dostarcza także informacji o produkcie i jego producencie oraz oddziałuje psychologicznie na potencjalnego konsumenta dzięki swojej estetyce i zachęca go do zakupu. Przemysł opakowań w Polsce w pełni pokrywa zapotrzebowanie krajowego rynku opakowań, a posiadając nadwyżki zdolności produkcyjnych w granicach 20-25%, jest w stanie realizować zamówienia rynków zagranicznych.

Współczesne społeczeństwo nie może przetrwać bez opakowań. Populacja ludzka stale się powiększa, a łańcuchy dostaw stają się coraz bardziej skomplikowane, w związku z czym stale rosnące zapotrzebowanie na opakowania może być źródłem wielu pozytywnych rozwiązań od przemysłu opakowaniowego. Ogromny postęp, jaki dokonał się w zakresie technik utrwalania żywności, spowodował rozwój i powstawanie nowych materiałów opakowaniowych. Wzrastająca konkurencja, postęp techniczny w przemyśle spożywczym, a także wymagania jakościowe powodują, że na sposób pakowania żywności zwraca się coraz większą uwagę. Opakowania są wszędzie, zarówno w krajach wysoko rozwiniętych, jak i tych rozwijających się. Dobre opakowanie odgrywa istotną rolę: chroni, przechowuje, transportuje i informuje. Właściwe (o)pakowanie produktów spożywczych wymaga spełnienia wielu różnych wymagań zarówno logistycznych i marketingowych, jak też higieniczno-sanitarnych. Szczególną uwagę należy zwrócić na wymagania logistyczne i marketingowe, które nabrały w ostatnich latach coraz większego znaczenia. Duże znaczenie mają także walory promocyjno-reklamowe oraz proekologiczne związane z produkcją opakowań oraz ich utylizacją po zużyciu. Ale najważniejszym elementem przemysłu opakowaniowego są wymagania dotyczące bezpieczeństwa materiałów opakowaniowych i opakowań przeznaczonych do bezpośredniego kontaktu z żywnością. Określone są w krajowych przepisach prawnych oraz przepisach Unii Europejskiej. Głównym celem przepisów jest zapewnienie ochrony zdrowia konsumentów oraz umożliwienie swobodnego przewozu towarów zarówno w kraju, jak i za granicą. Opakowania, które są wykorzystywane w bezpośrednim kontakcie z żywnością powinny być produkowane zgodnie z dobrą praktyką produkcyjną (GMP), aby w normalnych lub przewidywanych warunkach użytkowania nie dochodziło do migracji ich składników do żywności w ilościach, które mogłyby stanowić zagrożenie dla zdrowia ludzi, powodować niekorzystne zmiany w jakości żywności lub pogorszenie jej cech organoleptycznych. Przy wyborze odpowiedniego materiału opakowaniowego należy pamiętać, że produkty żywnościowe są biologicznie czynne i łatwo ulegają niekorzystnym zmianom mikrobiologicznym, chemicznym lub fizycznym, co powoduje konieczność zapewnienia ich skutecznej ochrony oraz umożliwienia bezpiecznego składowania i przewozu. Zatem opakowanie musi pełnić funkcję ochrony żywności przed jej zepsuciem się w wyniku działania wspomnianych procesów. Istnieje wiele form opakowaniowych i związanych z nimi kryteriów podziału opakowań. Najczęściej stosowane, to zasadnicza rola, jaką spełni opakowanie w stosunku do jego zawartości, następnie materiał, z którego wykonuje się podstawowe elementy opakowania i oczywiście kształt, czyli forma konstrukcyjna wraz z elementem hermetyczności (rysunek 1).

Rysunek 1 Kryteria podziału opakowań.

Udział podstawowych materiałów stosowanych do produkcji opakowań na europejskim rynku podzielony jest według wartości na: papier i tekturę, które stanowią 42%, tworzywa sztuczne 36%, metal 14% oraz szkło 8%. Około 60% wszystkich opakowań wytwarzanych w Europie kierowane jest do sektora żywności i napojów, 25% do farmaceutyków i kosmetyków, a 15% do pozostałych sektorów produkcji. Tendencje w kształtowaniu się struktury rynku opakowań w latach 2013-2020 wskazują na wzrost opakowań z materiałów pochodzenia celulozowego (papier, tektura) i w mniejszym stopniu wzrost opakowań z tworzyw sztucznych, w tym biopolimerów. Wyraźnie maleć będzie udział opakowań ze szkła i metalu. Na rynku w Polsce dominują opakowania do żywności i napojów (ok. 65%). W ocenie Centralnego Ośrodka Badawczo-Rozwojowego Opakowań (COBRO) polski przemysł opakowaniowy wytwarza rocznie około 4 mln ton opakowań ze szkła, papieru, kartonu, drewna, tworzyw sztucznych, metali, tekstyliów oraz opakowań wielomateriałowych.

Opakowania bezpośrednie, czyli takie, które stosowane są do bezpośredniego kontaktu z zapakowanymi produktami spożywczymi. Powinny być czyste i dobrze zabezpieczać zapakowane w nie produkty przed uszkodzeniem, ubytkiem (wylaniem lub wysypaniem), zabrudzeniem, zanieczyszczeniem bakteryjnym, szkodliwym działaniem światła lub tlenu oraz zawilgoceniem lub wysuszeniem. Do bezpośrednich opakowań produktów spożywczych należą głównie opakowania jednostkowe: butelki, słoje szklane, puszki konserwowe, puszki napojowe i opakowania aerozolowe, pudełka metalowe, tuby aluminiowe oraz opakowania z folii aluminiowej, pudełka z kartonu i tektury, torebki papierowe oraz butelki, słoiki, kubki, pudełka i torebki z tworzyw sztucznych. Większość z nich to opakowania jednorazowego użycia, dlatego producenci opakowań przy ich projektowaniu biorą pod uwagę istotny element, a mianowicie łatwość ich ponownego przetwórstwa (recyklingu). Również fakt, że opakowanie powinno spełniać wymagania ekologiczne spowodował rozwój nowych, jeszcze bardziej ciekawych rozwiązań technologicznych uwzględniających m.in.: ograniczenie materiałochłonności i energochłonności w ich produkcji oraz ograniczenie masy i kubatury odpadów opakowaniowych, dostosowanie opakowań do wymagań związanych z wielokrotnym użyciem, dostosowanie opakowań do wymagań związanych z ich odzyskiem i ponownym przetwórstwem lub spalaniem po zużyciu z odzyskiem energii.

Niezależnie od branży spożywczej opakowania stały się nieodzownym elementem żywności i dlatego istotnym faktem jest możliwość wyboru opakowań dla określonej grupy surowców i produktów spożywczych. Dzięki temu zarówno producent żywności, jak i potencjalny odbiorca - klient ma świadomość nabycia produktów zabezpieczonych przed warunkami niekorzystnymi.

Opakowania papierowe, wiele możliwości form

Rozwój przemysłu opakowań papierowych, jak każdej innej branży, jest ściśle uzależniony od globalnych tendencji gospodarczych. Pomimo ciągle odczuwalnego spowolnienia na rynkach krajów rozwiniętych opakowania z papieru w ostatnich latach złapały drugi oddech, napędzany potrzebą wygody, przystępności i recyklingu. W Europie Środkowo-Wschodniej około 60% papieru i tektury zużywane jest do produkcji opakowań i będzie rosnąć w okresie najbliższych pięciu lat aż do roku 2020. Siłą napędową tego stanu są m.in. wzrost popytu na opakowania do żywności przez zwiększenie sprzedaży detalicznej w wyniku wyższych dochodów, a także poprawa infrastruktury dystrybucyjnej oraz czynniki demograficzne, takie jak wzrost urbanizacji czy starzeniem się społeczeństwa i rosnąca świadomość ekologiczna. Przewiduje się, że w 2020 roku prawie 30%. woluminu tektury falistej będzie stosowane w pakowaniu przetworzonej żywności, a kolejne 10% posłuży do pakowania żywności świeżej.

Papierowe opakowania są odnawialne i nie zanieczyszczają środowiska naturalnego. Dzięki innowacyjnym rozwiązaniom i poprawie własności barierowych papieru, przemysł rozszerzył możliwości jego stosowania jako materiału opakowaniowego. Wraz z postępem technologicznym branża opakowaniowa zaczęła oferować opakowania lepiej dostosowane do potrzeb konsumentów ze względu na funkcjonalność oraz możliwość długoterminowego przechowywania. Wzrost zużycia opakowań papierowych jest dodatkowo przyspieszany przez rodzącą się wśród konsumentów świadomość konieczności ochrony środowiska. Zatem w ciągu najbliższych kilkunastu lat branża opakowań papierowych powinna wykazywać znaczący wzrost, przyspieszany rosnącym zapotrzebowaniem na odnawialne opakowania, z ich polepszoną zdolnością do recyklingu oraz preferencją konsumentów z całego świata do zdrowego stylu życia. 

Światowa globalizacja oraz industrializacja pozwoliły na ekspansję przemysłu opakowaniowego na nowe rynki szybko rozwijających się gospodarek, m.in. Chin, Indii i Brazylii. Firmy opakowaniowe zaczęły dokonywać fuzji i przejmowania lokalnych producentów na atrakcyjnym rynku opakowań, gdzie widoczny jest potencjał ogromnej liczby klientów. Również ekspansja supermarketów i hipermarketów stała się dla producentów opakowań istotnym rynkiem zbytu produktów opakowaniowych zwłaszcza papierowych. Wymagania klienta stały się priorytetowym czynnikiem w postępie technologicznym, co w następstwie pozwoliło na specjalizację pozwalającą wytwarzać wyjątkowe produkty. Poprawa jakości rodzajów podłoży i technik druku opakowań z papieru pozwalają na zaspokojenie najróżniejszych potrzeb klientów zarówno pod względem estetycznym, jak i ich funkcjonalności i wygody. 

Kluczowym czynnikiem wzrostu gospodarczego w branży opakowań papierowych są globalne zmiany demograficzne. Producenci opakowań na rynkach krajów rozwijających się zaczynają oferować lekkie, atrakcyjne i kolorowe opakowania przemawiające do młodej, konsumenckiej generacji, nie zapominając również o populacji w wieku po 60 roku życia. Rozpiętość wiekowa klientów odbiorców, dzięki którym przemysł opakowaniowy istnieje, stwarza możliwości rozwoju coraz to nowszych rozwiązań zarówno o funkcjonalnym, estetycznym a nade wszystko o ekologicznym wymiarze.

Opakowania z papieru, tektury falistej i kartonu stanowią dziś 42% całkowitej ilości materiałów używanych w produkcji opakowań we wszystkich segmentach branżowych. Przewiduje się, że zużycie to w ciągu najbliższych pięciu lat będzie wzrastało o 6% rocznie, a podział między stosowanymi materiałami pozostanie na tym samym poziomie. Za najważniejsze tendencje, które będą kształtowały rynek opakowań należy uznać: znaczący wzrost internetowej sprzedaży detalicznej, wzrastające znaczenie innowacji w projektowaniu opakowania w celu uzyskania lepszej ekspozycji na półce sklepowej, zwiększanie konkurencyjności w łańcuchu dostaw, co przekładać się będzie na konieczność dalszej redukcji kosztów, krótsze cykle życia produktów, które będą skutkowały większą ilością nowych opakowań, zwiększającą się świadomość problemów związanych ze zrównoważonym rozwojem i wpływem na środowisko naturalne.

Opakowania szklane, bariera nie do pokonania

Opakowania szklane, to obok opakowań z papieru i tektury jedne z najbardziej popularnych rodzajów opakowań, które są od lat tradycyjnymi opakowaniami wielu produktów spożywczych i przemysłowych. Podobnie jak opakowania z papieru w wyniku szybkiego postępu w technologii ich wytwarzania charakteryzują się wyższym niż w przeszłości poziomem jakości i reprezentują nową generację wyrobów. Mimo to obserwuje się renesans tego rodzaju opakowań. W ostatnim czasie tempo wzrostu produkcji opakowań szklanych na świecie, a głównie w Europie Zachodniej, jest zadowalające i wynosi przeciętnie 3,4% w skali roku. Ich udział w ogólnej ilości opakowań na świecie wynosi obecnie około 28%, w Europie Zachodniej około 27%, a w Polsce 34%. Najwięcej zużywa się butelek, słoików, opakowań farmaceutycznych i kosmetycznych. 

Produkcja opakowań szklanych, oparta na obfitej i łatwo dostępnej bazie surowcowej, wymaga dużego nakładu energii. Zmniejszenie energochłonności tej produkcji jest jednym z głównych celów badań prowadzonych w tym przemyśle, przede wszystkim w wyniku zmniejszenia masy opakowania oraz odrzutów produkcyjnych. Surowcem do produkcji opakowań szklanych jest szkło, stanowiące bezpostaciową, niekrystaliczną masę o konsystencji stałej otrzymaną w wyniku przechłodzenia stopionych składników. Do podstawowych składników stosowanych w produkcji szkła należą: krzemionka w postaci piasku kwarcowego (w ilości od 70 do75%), topniki (tlenki zasadowe, najczęściej w postaci węglanów), które obniżają temperaturę topnienia masy, najczęściej dodawany jest tlenek sodowy (Na₂O₃) w ilości (13-15%) oraz stabilizatory - (tlenki metali dwuwartościowych), utwardzające stopioną masę i uodparniające ją na działanie wody, np. wapień, kreda (10-12%). W produkcji opakowań szklanych stosuje się także składniki pomocnicze, takie jak środki klarujące czy barwiące itp. Poprzez dodatek do masy szklanej właściwych tlenków metali otrzymuje się barwne szkło:

• czerwone zawiera koloidalne cząsteczki złota,

• żółte zawiera związki kadmu i siarki,

• zielone zawiera związki żelaza (II) i chromu (III),

• niebieskie zawiera związki kobaltu (II),

• fioletowe zawiera związki manganu (VII).

Właściwy dobór składników i ich stosunek ilościowy decydują o właściwościach uzyskiwanego szkła. Żywność, którą zjadamy, jest dla naszego zdrowia tak ważna, jak i opakowanie, w tym przypadku szklane, w którym ją przetrzymujemy. A dlaczego… ?

Przede wszystkim dlatego, że szkło ma wiele zalet. Po pierwsze jest chemicznie obojętne, co gwarantuje brak negatywnego wpływu szklanych opakowań na smak i właściwości jego zawartości. Oznacza to, że składniki szkła nie przenikają do znajdującego się w środku produktu i dzięki temu są one w pełni bezpieczne dla konsumenta. Szkło pozwala zachować smak i witaminy, stanowi barierę przed bakteriami, nadaje się do ponownego użytkowania i dodatkowo jest doskonałym surowcem wtórnym. Opakowania szklane dzięki swym właściwościom, stanowią swoistą grupę spośród innych materiałów opakowaniowych dostępnych na rynku. Właściwości szkła w procesie przetwarzania na wyroby ulegają zmianie. Techniczne właściwości szkła osiągane w wyrobach zależą od takich czynników, jak: stan struktury wewnętrznej szkła, stopień odprężenia, stan powierzchni szkła (mikro- i makroskopowe defekty powierzchni) czy wymiary wyrobu. Opakowania szklane posiadają swoje charakterystyczne cechy, do których należą: odporność chemiczna, nieprzepuszczalność, przejrzystość szkła, możliwość barwienia, łatwość formowania różnych rozmiarów i kształtów, sztywność konstrukcji, odporność na ciśnienie wewnętrzne, możliwość wielokrotnego użycia opakowania, recykling (ponowne wykorzystanie), stosunkowo niska cena. Z tego powodu szkło stanowi jeden z najlepszych materiałów do pakowania żywności - jest bowiem najczystszym, najbardziej naturalnym sposobem jej przechowywania. Może być także stale poddawane recyklingowi, dzięki czemu jest to wybór korzystny dla środowiska. Nie ulega rozkładowi na szkodliwe substancje chemiczne i jest stabilne w swojej naturalnej postaci, nawet jeśli nie zostanie powtórnie przetworzone. 

Konsumenci uznają także opakowania szklane za jedne z bezpieczniejszych do stosowania w kuchenkach mikrofalowych. Również fakt, że żywność pakowana w szkło jest widoczna dla konsumenta, daje poczucie bezpieczeństwa. Konsumenci mogą zobaczyć produkt i jego składniki (składowe receptury) przez przezroczyste opakowanie szklane w trakcie zakupu, przechowywania oraz przetwarzania. 

Należy jeszcze raz podkreślić, że produkty ze szkła w 100% nadają się do ponownego przetworzenia. Każdy z nas wyrzuca rocznie ok. 56 opakowań szklanych nadających się do recyklingu. Kształtowanie postawy przyjaznej środowisku również warunkuje rozwój produkcji szklanych opakowań z recyklingu, dzięki czemu nakłady energetyczne podczas produkcji są mniejsze.

Podsumowanie 

Społeczność producentów branży opakowaniowej powinna dążyć do osiągnięcia harmonii między potrzebami ludzi i biznesu uwzględniając, to co jest najważniejsze dla producenta i odbiorcy - klienta:

• opakowanie powinno być zaprojektowane kompleksowo wraz z produktem, pozwoli to osiągnąć spójność zawartości i opakowania,

• powinno być wykonane z surowców, których pozyskiwanie i utylizacja nie mają negatywnego wpływu na środowisko naturalne,

• produkt i opakowanie powinny odpowiadać na rynkowy popyt przy zachowaniu konkurencyjnej ceny,

• do procesów produkcji należy włączyć technologie przyjazne środowisku naturalnemu,

• materiały użyte do produkcji powinny nadawać się do recyklingu, 

• energia używana do produkcji i dystrybucji powinna pochodzić ze źródeł odnawialnych.

Ostatnim elementem i zapewne największym wyzwaniem po stronie branży jest kwestia edukowania społeczeństwa. W większości państw znaczna część ludzi nie dba lub nie ma wiedzy na temat tego, co zrobić z opakowaniem. Wiele osób zupełnie ignoruje kwestię opakowań, nie odnosząc się do niej ani w pozytywny, ani negatywny sposób. Wszyscy członkowie Światowej Organizacji Opakowań powinni włączyć się w proces edukowania szerszych warstw społeczeństwa, aby zrozumieli rolę, jaką odgrywają opakowania w zrównoważonym rozwoju. Również umacnianie w świadomości każdego odbiorcy produktów zapakowanych roli tego opakowania i oddziaływania na środowisko.

Mariusz S. Kubiak, Iwona Chwastowska-Siwiecka, Włodzimierz Dolata